Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Per tram van Antwerpen (Klapdorp) naar Merksem (IJskelder)

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder tussen Antwerpen (Klapdorp) en Merksem (IJskelder).

01. Kaart met het tracé van de paardentram (later ook interlokale elektrische trams) in grijs vanaf Antwerpen (Klapdorp en Paarden-markt) in noordoostelijke richting. Dit beginpunt werd per 1 februari 1942 deels verlaten, toen trams naar Brasschaat, Kapellen en Schoten gingen vertrekken vanaf de Victorieplaats, in 1945 omgedoopt in Franklin Rooseveltplaats. Later volgden ook de andere lijnen naar de buitengebieden.

02. Een lange tram naar Zandvliet staat op Antwerpen (Klapdorp) gereed voor vertrek naar de Nederlandse grens. Een eindje verder ligt de Paardenmarkt. Foto uit circa 1940.

03. Het NMVB-motorrijtuig 9521 is op 25 augustus 1925 met aanhangwagen 19037 vanaf Antwerpen (Klapdorp) vertrokken en rijdt nu op de Paardenmarkt met als bestemming Brasschaat en Polygoon.

04. De trams naar omliggende plaatsen buiten Antwerpen zijn na de Tweede Wereldoorlog op de Paardenmarkt uit het straatbeeld verdwenen, maar verschillende gebouwen staan er nog als getuigen van een lang verleden tijd.

05. en 06. De Sint Antoniuskerk uit 1907 met een toren van 78 meter hoogte domineert nog steeds het straatbeeld. Links: Foto uit Google Earth (bewerkt). Rechts: Ansichtkaart uit circa 1925.

07. Duidelijk is te zien dat de rails van de paardentram en later de elektrische tram midden in de weg lagen. Ansichtkaart uit circa 1910.

08. Pal tegenover de kerk stond en staat nog steeds een complex met eeuwenoude huizen. Ansichtkaart uit circa 1910.

09. Een kijkje vanuit de lucht op de huidge Paardenmarkt met bebouwing. Rechts ligt de Italielei. De foto (bewerkt) is noordgericht.

10. De route vanaf de Paardenmarkt in beeld. Zodra de Italielei werd overgestoken, heette het al snel Sint-Jansplein. De tram draaide na een paar honderd meter naar het noorden en reed dan via Lange Dijkstraat en Ellemanstraat naar het Viaduct Dam. Heden ten dage kun je nog altijd goed zien dat de glooiende helling naar en van het viaduct over het spoorwegemplacement 'Dokken en Stapelplaatsen' ervoor zorgde dat een paardentram (met twee paarden ervoor) het viaduct kon opkomen en afdalen, overigens wel met de handrem aangedraaid.

11. Het Sint-Jansplein in vroeger dagen. Nog steeds is het groot plein, maar dan wel één met een grote ondergrondse parkeergarage voor het drukke autoverkeer in de stad.

12. Het NMVB-motorrijtuig 9990 is op 30 maart 1961 ingetuigd als 'Lijn 61' en passeert het Sint-Jansplein, op weg van Antwerpen Klapdorp naar Schoten (Koningshof). De verbinding werd op 1 april 1889 geopend met stoomtractie en vanaf 21 juni 1908 uitgebaat met elektrische trams. Tot 1 februari 1942 vertrok de tram naar Schoten vanaf Klapdorp en daarna vanaf de Victorieplaats dat in 1945 werd omgedoopt in Franklin Rooseveldplaats.

13. De route vanaf het Viaduct Dam naar de IJzerlaan, waarna het in oostelijke richting naar Merksem IJskelder ging. Pas veel later, per 12 oktober 1934, kwam er een aansluiting in westelijke richting op de nieuw aangelegde Noorderlaan tot stand. Overigens heeft de huidige IJzerlaan lang niet meer dezelfde uitvoering als destijds.

14. Even terug naar de jaren rond 1890 aan de noordzijde van de snel uitgroeiende stad Antwerpen. Waar eens volop plaats was voor de spoorwegemplacementen 'Dokken en Stapelplaatsen' en 'Stuijvenberg', drong de stedelijke bebouwing zich al snel noordwaarts op. Een ansichtkaart uit circa 1895 toont de eerste huizen, die vaak al drie tot vier verdiepingen telden, zo hoog al was de vraag naar kamers voor arbeiders, die zich en masse in Antwerpen meldden om te werken in de havens voor het laden en lossen van schepen.

Overigens waren daarbij ook Nederlanders, die zich schuldig hadden gemaakt aan een misdrijf en door een vlucht naar Belgie uit handen van de politie konden blijven. Want er was destijds (nog) geen uitleveringsverdrag tussen beide landen...! Een goed voorbeeld is het lot van twee broers van mijn overgrootvader Petrus Broos. Zij hadden in Sprundel (NL) bij het smokkelen van zout een veldwachter zodanig toegetakeld dat een flinke gevangenisstraf dreigde. Om aan arrestatie te ontkomen, was slechts een vlucht naar Antwerpen de oplossing. Uiteraard waren de levensomstandigheden in de haven van Antwerpen erbarmelijk. Hard werken en weinig geld. De ene broer stierf na een jaar of tien eenzaam en alleen op een kamertje in de binnenstad. Van de andere broer ontbreekt tot nu toe elk spoor. Het kan zijn dat hij (zelfs een andere naam heeft aangenomen), een vrouw heeft gevonden en elders in Belgie een gezin heeft gesticht, maar tot nu toe is hierover niets gevonden.

15. Tegenover het station Antwerpen-Dam ligt heden ten dage nog steeds een wijkje, waarin ongetwijfeld veel havenarbeiders hun toevlucht gezocht en en waar de trams van de NMVB langs kwamen. Het is het 'driehoekje', links van het station Antwerpen-Dam.

16. Het NMVB-motorrijtuig 9742, ingetuigd als 'Lijn 63', is op 23 september 1967 het 'driehoekje' bij Antwerpen-Dam gepasseerd en rijdt over het Viaduct-Dam naar de stad en het eindpunt Franklin Rooseveltplaats. Rechts staat het stationsgebouw Antwerpen-Dam uit circa 1890 (na de verplaatsing over een afstand van 36 meter in 1907).

17. Gezicht op het 'driehoekje' bij Antwerpen-Dam vanaf de zuidzijde. Links reden er tot in 1968 trams van de NMVB.

18. Gezicht op het 'driehoekje' bij het station Antwerpen-Dam vanaf de noordwestzijde. Rechts reden er tot in 1968 trams van de NMVB.

19. Gezicht op het 'driehoekje' bij het station Antwerpen-Dam vanaf de noordwestzijde. Rechts in de richting van het Viaduct Dam over het emplacement Dokken en Stapelplaatsen reden er tot in 1968 trams van de NMVB.

20. Met ingang van 12 oktober 1934 ontstond er via de IJzerlaan een verbinding tussen de al eerder in gebruik genomen Noorderlaan en de aloude route dwars door de oude binnenstad via Antwerpen-Dam naar Merksem. Vanaf dat tijdstip kon een lange extra tram via de Noorderlaan werd geleid in plaats door de binnenstad en Antwerpen Dam, zoals op de mooie zondag 13 juni 1965, toen een gezelschap van circa 300 belangstellenden uit Nederland in één lange tram (motorrijtuig 10198 met aanhangwagens 19255, 19410 en 19564) naar Merksem werd gebracht.

21. Het NMVB-motorrijtuig 10000, ingetuigd als 'Lijn 61', is op 10 juni 1955 in de IJzerlaan onderweg naar Merksem en Schoten (Koningshof). Het stel komt vanaf de Noorderlaan en passeert het fabriekscomplex van de Gebroeders de Beukelaer.

22. Het voormalige fabriekscomplex van de Gebroeders de Beukelaer bestaat nog steeds als één van de weinige gebouwen langs de IJzerlaan, zij het dat dit al lang een andere bestemming heeft gekregen. Inmiddels is deze straat ten koste van veel oude bebouwing aanmerkelijk verbreed en gereconstrueerd. Een kwart slag naar rechts zag je meer dan een eeuw achter het spoorwegviaduct het einde van de stad en de omringende vestingwerken. Nu ga je bijna ongemerkt over in het stadsdeel Merksem.

23. Destijds moesten de trams naar of van de buitengebieden rond Antwerpen allerlei vestingwerken passeren. In geel is de route in of uit noordoostelijke richting aangeduid. Alle trams uit Bergen op Zoom en Breda eindigden hun rit bij het emplacement Merksem IJskelder, waarna je met de paardentram, later elektrische tram, naar de kort bij het centrum van de stad gelegen Paardenmarkt kon reizen. Zie ook de andere bijdragen in deze serie over de trams ten noordoosten van Antwerpen en Merksem IJskelder.

24. Met behulp van bovenstaand kaartje is de plaats waar 'Rode tram' 10 rijdt gemakkelijk aan te duiden. Links buiten het beeld van de fotograaf begint de IJzerlaan in westelijke richting. Rechts liggen de vestinggracht en -wallen. Een eind daarachter volgt het zeer landelijk gelegen Merksem. De Sint-Bartholomeuskerk aan de zuidzijde van Merksem moet destijds rechts van de fotograaf te zijn geweest. Van bovenleidingpalen werd toen nog werk gemaakt met sierlijke krullen en verbindingen.

Verplaatsing vertrek en aankomst naar Antwerpen (Victorieplaats), later (Franklin Rooseveltplaats)

01. Kaart met het tracé (in geel) van de interlokale elektrische trams vanaf Antwerpen (Franklin Rooseveltplaats, aangeduid als (A) via Italielei (B) en Noorderplaats en Noorderlaan (C) in noordelijke richting. De Victorieplaats werd vanaf 1 februari 1942 in gebruik genomen, toen trams naar Brasschaat, Wuustwezel, Kapellen en Schoten vanaf hier gingen vertrekken. Dit plein naast het Koninklijk Atheneum werd al in 1945 omgedoopt in Franklin Rooseveltplaats. Het was overigens al eerder mogelijk om met trams naar de noordwesthoek (Ekeren en verderop) te rijden via de Italielei en de nieuw aangelegde Noorderlaan. Pas na het aanleggen van de verbinding tussen Noorderlaan en IJzerlaan kon het traject via de Noorderlaan ook worden gebruikt voor trams naar Merksem en verder.

02. Het majestueuze stationsgebouw van Antwerpen-Centraal. Van hieruit is het slechts enkele honderden meters lopen naar de Franklin Rooseveltplaats, waar vanaf begin 1942 steeds meer buurttrams gingen vertrekken naar alle steden en dorpen buiten de stad Antwerpen.

03. Gezicht vanaf de Italielei in de richting van het spoorwegstation Antwerpen Centraal (rechts). Links, op enkele honderden meters vanaf het station staat het Koninklijk Atheneum. Al in een vroeg stadium reden er stadstrams van noord naar zuid langs de leien en langs de Carnotstraat voor het stationsgebouw.

04. De voorgevel van het Koninklijk Atheneum straalde destijds een en al voornaamheid uit, maar komt tegenwoordig niet meer zo naar voren vanwege al het geboomte.

05. Links naast het Koninklijk Atheneum ligt de Victorieplaats, in 1945 omgedoopt in Franklin Rooseveltplaats. De eerste buurttrams gingen in 1942 van hier vertrekken in noordoostelijke richting en later in alle richtingen.

06. De Franklin Rooseveltplaats was bij uitstek de vertrek- en aankomstplaats van alle trams van de NMVB. Met op de achtergrond de hoge koepel van het station Antwerpen-Centraal staan er op een zonnige winterdag in 1955 trams voor de lijnen 63 (Brasschaat en Polygoon), 77 (Berendrecht en Zandvliet) en 72 (Kapellen en Putte) voor de reizigers gereed.

07. De Franklin Rooseveltplaats was bij uitstek de vertrek- en aankomstplaats van alle trams van de NMVB. Met op de achtergrond de zijgevel van het Koninklijk Atheneum staan er op 9 september 1953 trams voor de lijnen 65 (Kapellen, motorrijtuig 10190, al of niet met aanhangwagen ), 77 (Berendrecht en Zandvliet, motorrijtuig 9655 met aanhangwagen) en 72 (Kapellen en Putte, motorrijtuig 9746 met aanhangwagen) te wachten op reizigers. Van hieruit vertrokken per dag zo'n zeventig trams naar de regio's rond de stad.

08. Nog steeds is de Franklin Rooseveltplaats (links van het Koninklijk Atheneum) in gebruik als plaats van vertrek en aankomst voor de (al of niet gelede) autobussen van de NMVB, inmiddels al tientallen jaren handelend onder de naam 'De Lijn'.

09. Nog steeds is de Franklin Rooseveltplaats (links van het Koninklijk Atheneum) in gebruik als plaats van vertrek en aankomst voor de (al of niet gelede) autobussen van de NMVB, inmiddels al tientallen jaren handelend onder de naam 'De Lijn'. Rechts buiten beeld staat het Koninklijk Atheneum.

10. Veel in Antwerpen schoolgaande jongeren en werkende mensen uit de verre regio komen en gaan met de treinen van de NMBS naar en van de stad en maken gebruik autobussen, trams en metro's van 'De Lijn'. Het autobusstation onder de bomen naast het Koninklijk Atheneum is aangeduid met een gele stip.

11. Veel in Antwerpen schoolgaande jongeren en werkende mensen uit de verre regio komen en gaan met de treinen van de NMBS naar en van de stad en maken gebruik autobussen, trams en metro's van 'De Lijn'. Het autobusstation onder de bomen is aangeduid met een gele stip.